PZL-39 (LWS-1, LWS-4, LWS-5)

POLSKA

Jednosilnikowe lekkie samoloty myśliwskie. Projekty.

---

Wraz z wprowadzaniem na uzbrojenie eskadr myśliwskich polskiego lotnictwa wojskowego samolotów PZL P.11c w latach 1934-1935 rozpoczęto wstępne prace projektowe nad poszukiwaniem jego następcy. Miał się nim stać początkowo dwusilnikowy samolot pościgowy PZL-38 "Wilk", przeznaczony do zwalczania samolotów przeciwnika na dużych wysokościach, bombardowania z lotu nurkowego i dalekiego rozpoznania. Nie był to jednak jedyny typ samolotu myśliwskiego projektowany w tym czasie. "Wilk" miał bowiem zbyt małą zwrotność aby pełnić rolę klasycznego myśliwca i w związku z tym nie mógł być traktowany jako jedyny następca P.11c. Tym bardziej, że zgodnie z koncepcją ówczesnego Szefa Departamentu Aeronautyki MSWojsk. gen. Ludomiła Rayskiego eskadry myśliwskie miały być podzielone na tzw. "górne" - wyposażone w samoloty zdolne do operowania na wysokim pułapie oraz "dolne" - z samolotami przeznaczonymi do działań na małych wysokościach. PZL-38 "Wilk" miał być standardowym sprzętem eskadr "górnych". Prawdopodobnie w drugiej połowie 1935 roku w Państwowych Zakładach Lotniczych rozpoczęto więc wstępne prace projektowe nad lekkim samolotem myśliwskim PZL-39, który miał uzupełniać "Wilka" w eskadrach "dolnych" i służyć do zwalczania nieprzyjacielskich samolotów na małych wysokościach.

Rysunek samolotu myśliwskiego PZL-39, odtwarzający przypuszczalny wygląd podstawowej wersji projektu z silnikiem typu PZL "Foka".
(rysunek: Andrzej Glass/TLiA)

Autorem projektu lekkiego myśliwca PZL-39 był inżynier Zbysław Ciołkosz. Wstępne prace projektowe rozpoczął on przypuszczalnie w drugiej połowie 1935 roku (wg [7] w pierwszej połowie 1934 roku), wykorzystując doświadczenia zebrane przy wcześniejszym projekcie samolotu szkolno-myśliwskiego PZL-33. Miał to być jednomiejscowy jednopłat konstrukcji drewnianej, wyposażony w zakrytą kabinę pilota i chowane podwozie (wg systemu zgłoszonego przez Ciołkosza do opatentowania w kwietniu 1935 roku - zobacz rysunek poniżej). Uzbrojenie samolotu miały stanowić dwa karabiny maszynowe. Myśliwiec miał być wyposażony w radiostację nadawczo-odbiorczą, ale - z niezbyt zresztą jasnych przyczyn - nie posiadał możliwości działania w nocy ani w warunkach zimowych. Skrzydło o cienkim profilu (grubość względa 10%) miało być wzmocnione cięgnami z drutu stalowego, tak jak w projekcie PZL-33. Do napędu samolotu rozpatrywano początkowo brytyjski 12-cylindrowy silnik rzędowy typu De Havilland "Gipsy Twelve" o mocy 420 KM, a potem nowy polski 8-cylindrowy silnik rzędowy typu PZL "Foka", znajdujący się wówczas w fazie opracowywania.

Fragment dokumentacji rysunkowej do patentu nr 24994, ukazujący składane podwozie opracowane i opatentowane przez Zbysława Ciołkosza. Takie podwozie było przewidziane do użycia w projekcie samolotu szkolno-myśliwskiego PZL-33, a potem najprawdopodobniej także PZL-39. Podstawą do wykonania rysunku patentowego był projekt samolotu PZL-33 z silnikiem G-1620bis "Wydra" ("Mors" B). Na rysunku pokazano samolot PZL-33 ze schowanym podwoziem w widoku z przodu (Fig.4) oraz szczegóły mechanizmu chowania podwozia (Fig.5). Podwozie nieproporcjonalnie wysokie, aby pokazać szczegóły.
(rysunek: TLiA)

Na początku 1936 roku inżynier Ciołkosz przeszedł z PZL do nowo utworzonej Lubelskiej Wytwórni Samolotów, gdzie kontynuował prace nad projektem PZL-39, oznaczonym teraz PZL-39/LWS-1 lub krótko LWS-1. Ponieważ oznaczenie LWS-1 przydzielono wkrótce dwusilnikowemu wodnosamolotowi torpedowemu Lublin R-XXA, którego realizację w LWS przejęto po Zakładach Mechanicznych Plage i Laśkiewicz, więc projekt samolotu myśliwskiego otrzymał nowe oznaczenie LWS-4 lub inaczej LWS-4 (PZL-39). Założenia projektowe nie uległy zasadniczym zmianom, a jedynie prędkość maksymalną ograniczono do 380 km/h (PZL-39/LWS-1 miał osiągać 400 km/h). Tym razem samolot miał konstrukcję mieszaną drewniano-metalową - kadłub miał być wykonany jako kratownica spawana z rur stalowych, a skrzydła drewniane. Wg niektórych informacji również konstrukcja skrzydeł miała ulec zmianie na wolnonośną. Ograniczenie prędkości maksymalnej może wprawdzie budzić niejakie zdziwienie, ale dla samolotu LWS-4 pułap operacyjny (tzw. "wysokość użytkową") określono na 1500 m i prawdopodobnie dla takiego właśnie pułapu obliczono projektowaną prędkość maksymalną. Na takiej wysokości myśliwiec PZL P.11c osiągał prędkość około 300 km/h, zatem przyrost prędkości o około 70-80 km/h nie był wcale taki mały.

Rysunek samolotu myśliwskiego PZL-39 (LWS-1, LWS-4), odtwarzający przypuszczalny wygląd podstawowej wersji projektu z silnikiem typu PZL "Foka" - widok z boku.
(Jerzy B. Cynk/rysunek: Wacław Klepacki)

Wprawdzie samolot LWS-4 (PZL-39) nadal nie był przystosowany do działań nocnych i operowania w warunkach zimowych, to jednak - jak można sądzić - wzbudził pewne zainteresowanie Departamentu Aeronautyki. W dniu 26 czerwca 1936 roku płk Janusz Beaurain zwrócił się do Szefa Sztabu Głównego z prośbą o wyrażenie zgody na budowę prototypu LWS-4 (PZL-39). Z jego pisma wynika, że Departament Aeronautyki MSWojsk zamierzał zastosować samolot do ochrony własnych samolotów towarzyszących, zwalczania nieprzyjacielskiego lotnictwa na małych wysokościach oraz jako samolot przejściowy (tj. szkolno-myśliwski) do szkolenia pilotów szybkich samolotów myśliwskich. Maszyna miała być docelowo napędzana silnikiem typu PZL "Foka", ale ponieważ w tym czasie nie był on jeszcze dostępny, więc przynajmniej dla prototypu zamierzano zakupić zastępczy silnik amerykański typu Ranger V-770 o mocy 350 KM. Koszt budowy płatowca oszacowano na 135 tysięcy złotych, a zakupu silnika - na około 50 tysięcy. Z innych dokumentów wynika, że do lipca 1938 roku planowano wyprodukowanie w LWS 130 myśliwców. Najprawdopodobniej chodziło właśnie o LWS-4, gdyż żaden inny lekki samolot myśliwski nie był projektowany w owym czasie. Produkcja seryjna miała się rozpocząć w styczniu 1937 roku, a pierwsze cztery egzemplarze miały być gotowe w kwietniu tego samego roku. Z kolei we wrześniu 1938 roku zamierzano uruchomić w PZL WP 2 w Mielcu produkcję drugiej serii 80 egzemplarzy z terminem dostawy ostatniego do końca stycznia 1939 roku [7].

Projekt LWS-4 (PZL-39) nie został jednak zrealizowany i to prawdopodobnie z kilku przyczyn. Szef Sztabu Głównego nie podjął bowiem decyzji bez uzgodnienia sprawy z Komitetem do Spraw Uzbrojenia i Sprzętu (KSUS). Tymczasem na posiedzeniu KSUS w dniu 13 października 1936 roku zaakceptowano wprawdzie pomysł budowy lekkiego samolotu myśliwskiego nowej generacji, ale określono jego prędkość maksymalną na 450 km/h i uzbrojenie na cztery karabiny maszynowe. Samolot LWS-4 nie spełniał zatem powyższych wymagań. Ponadto po katastrofie prototypu bombowca PZL-30BII "Żubr" w dniu 7 listopada 1936 roku odszedł z wytwórni LWS inżynier Zbysław Ciołkosz, odpowiedzialny zarówno za program bombowca "Żubr", jak i myśliwca LWS-4. Wreszcie trzecią przyczyną fiaska projektu myśliwca mógł być brak odpowiedniego silnika. PZL "Foka" nie był dostępny nawet w 1937 roku, co stawiało pod znakiem zapytania możliwość zastosowania go do napędu seryjnych samolotów LWS-4.

W związku z problemami z napędem dla LWS-4 jeszcze w pierwszej połowie 1937 roku planowano przeprojektowanie myśliwca do napędu nowym silnikiem gwiazdowym typu PZL G-1620cis, będącym wersją rozwojową silnika G-1620bis "Wydra" ("Mors" B). Prace nad tym silnikiem podjęto na początku 1937 roku, a na wiosnę prace nad nową wersją myśliwca znajdowały się na etapie projektu wstępnego. Samolot otrzymał oznaczenie LWS-5 - w każdym razie jeszcze w połowie 1937 roku (wg [7] w dniu 1 lipca) w raporcie Sztabu Głównego wymienia się lekki samolot myśliwski o takim właśnie oznaczeniu.

Nie jest znana data ostatecznego zaniechania prac nad projektem LWS-4 (PZL-39), ale zapewne musiało to nastąpić wraz z odejściem z wytwórni LWS inż. Zbysława Ciołkosza. Z kolei w połowie 1937 roku symbol LWS-5 pojawia się jako oznaczenie pływakowej wersji bombowca "Żubr" budowanej na zamówienie KMW dla Morskiego Dywizjonu Lotniczego, w związku z czym należy przypuszczać, że w tym samym czasie oficjalnie zrezygnowano z dalszych prac nad lekkim samolotem myśliwskim LWS-5. Jest to tym bardziej uzasadnione, że PZL Wytwórnia Silników przesunęła program prac nad silnikiem G-1620cis na bliżej nieokreśloną przyszłość, w związku z czym również dla tego wariantu myśliwca zabrakło by odpowiedniego napędu.

Fiasko koncepcji lekkiego samolotu myśliwskiego z połowy lat 30-tych, zapoczątkowanego projektem PZL-39, a następnie opóźnienie prac nad samolotem pościgowym PZL-38 "Wilk" na skutek kłopotów z silnikiem "Foka" doprowadziły ostatecznie do sytuacji, że we wrześniu 1939 roku polskie lotnictwo wojskowe nie dysponowało żadnym nowoczesnym typem samolotu myśliwskiego, zarówno klasycznego, jak i ciężkiego pościgowego. Projektowane kolejno w PZL jednosilnikowe samoloty myśliwskie PZL-45 "Sokół", PZL-50 "Jastrząb", PZL-53 "Jastrząb" II, PZL-56 "Kania" czy PZL-62 oraz dwusilnikowe PZL-48 "Lampart" i PZL-54 "Ryś" nie wyszły bowiem poza fazę projektów lub prototypów. Podobnie jak konstruowany w Podlaskiej Wytwórni Samolotów lekki myśliwiec PWS-42 czy w Doświadczalnych Warsztatach Lotniczych konkurencyjny RWD-25.

Pierwsze informacje o samolocie myśliwskim PZL-39 pojawiły się w polskiej literaturze fachowej dopiero pod koniec lat 80-tych, dzięki pracy badawczej doktora Edwarda Malaka. Nadal nie są wprawdzie znane wszystkie szczegóły konstrukcyjne tego projektu (czy raczej projektów), a nawet ostateczny wygląd wszystkich wariantów (w kilku publikacjach znaleźć można jedynie rysunki odtwarzające przypuszczalny wygląd pierwszego projektu PZL-39, a w [7] również zdjęcia modelu do badań tunelowych). Z całą pewnością jednak można stwierdzić, że podawane dawniej w literaturze informacje, jakoby PZL-39 było oznaczeniem wersji samolotu PZL-38 "Wilk" przeznaczonej do operowania na małych wysokościach, są błędne.

---

Dane taktyczno-techniczne samolotów PZL-39/LWS-1 i LWS-4 (projektowane):

Konstrukcja: jednosilnikowy jednomiejscowy dolnopłat ze skrzydłem wzmocnionym naciągami, zakrytą kabiną pilota i chowanym trójpodporowym podwoziem prawdopodobnie z płozą ogonową. Konstrukcja drewniana (PZL-39) lub mieszana drewniano-metalowa (LWS-4) z pokryciem sklejkowym i płóciennym. Usterzenie klasyczne, wolnonośne.

Wymiary

brak danych

Masy

masa własna 760 kg

masa użyteczna 340 kg

masa startowa 1100 kg

Obciążenia

obciążenie mocy startowej 3,23 kg/kW (2,44 kg/KM)

Osiągi (wymagane)

prędkość maksymalna 400 km/h (LWS-4 - 380 km/h)

pułap operacyjny 1500 m

promień działania 420 km

zasięg 840 km

długotrwałość lotu 2 godziny

Napęd: początkowo - jeden 12-cylindrowy silnik rzędowy w układzie odwróconego V, chłodzony powietrzem, typu De Havilland "Gipsy Twelve" o mocy trwałej 309 kW (420 KM), napędzający 2-łopatowe śmigło metalowe [7]

w prototypie (zastępczo) - jeden 12-cylindrowy silnik rzędowy w układzie odwróconego V, chłodzony powietrzem, typu Ranger V-770SS o mocy 258 kW (350 KM), napędzający 2-łopatowe śmigło metalowe [7]

docelowo - jeden 8-cylindrowy silnik rzędowy w układzie odwróconego V, chłodzony powietrzem, typu PZL "Foka" o maksymalnej mocy startowej 331 kW (450 KM) przy 3800 obr./min i mocy nominalnej 309 kW (420 KM) {wg innych źródeł o maksymalnej mocy startowej aż 441 kW (600 KM)}, napędzający 2-łopatowe śmigło metalowe [7]

Uzbrojenie: dwa stałe karabiny maszynowe prawdopodobnie kalibru 7,9 mm typu PWU wzór 33 po bokach przedniej części kadłuba (wg innych źródeł w skrzydłach)

Załoga: 1 osoba

Wytwórnia: Państwowe Zakłady Lotnicze (PZL), Warszawa oraz Lubelska Wytwórnia Samolotów (LWS), Lublin, Polska

Produkcja: tylko projekty

---

Wykaz literatury:

1. E. Malak "Prototypy samolotów bojowych. Polska. 1936-1939", WUW, Wrocław, 1990

2. A. Glass "Polskie konstrukcje lotnicze 1893-1939", WKiŁ, Warszawa, 1976

3. E. Malak "Samoloty bojowe i zakłady lotnicze. Polska. 1933-1935", Wrocław, 1990

4. Technika Lotnicza i Astronautyczna nr 5/88 i 7/88

5. Wiraże nr 12 (52), grudzień 1988/styczeń 1989

6. J. B. Cynk "Polskie lotnictwo myśliwskie w boju wrześniowym", AJ-Press, Gdańsk, 2000

7. A. Morgała "Samoloty wojskowe w Polsce 1924-1939", Dom Wydawniczy Bellona, Warszawa, 2003

rysunki: Andrzej Glass, Wacław Klepacki, Jerzy B. Cynk, TLiA